سیدضیاءالدین طباطباییسید ضیاءالدین طباطبایی، یکی از شخصیت‌های معروف سیاسی ایران در عصر مشروطه بود. فهرست مندرجات۲ - ماهیت سیاسی سید ضیاء ۳ - تحصیلات ۴ - از نوجوانی تا کودتای ۱۲۹۹ش ۵ - بمب‌گذاری ۶ - فرار سید ضیاء ۷ - انتشار نشریه ۸ - ورود به ایران ۹ - اعزام به منطقه قفقاز ۱۰ - دولت کودتا ۱۱ - تشکیل و سقوط کابینه سید ضیاء ۱۲ - کابینه سیاه ۱۳ - سید ضیاءالدین در عصر پهلوی ۱۴ - سید ضیاء در فلسطین ۱۵ - سید ضیاء در عصر پهلوی دوم ۱۵.۱ - بازداشت سید ضیاء ۱۵.۲ - سید ضیاء بدنبال نخست وزیری ۱۶ - سیاست پنهانی سید ضیاء ۱۷ - ازدواج و وفات سید ضیاء ۱۸ - پانویس ۱۹ - منبع ۱ - معرفی اجمالیسید ضیاءالدین طباطبای یکی از شخصیت‌های معروف سیاسی ایران در عصر مشروطه، پهلوی اول و دوم است که نقش بسزایی در کودتای اسفند ۱۲۹۹ ش و تاسیس سلسله پهلوی ایفا نمود. وی در تابستان ۱۲۶۸ش در شیراز متولد شد. [۱]
عاقلی، باقر، شرح حال رجال سیاسی و نظامی معاصر ایران، تهران، نشر گفتار و علم، ۱۳۸۰ش، ج۲، ص۹۵۹ـ۹۶۱.
[۲]
مرکز بررسی اسناد تاریخی، رجال عصر پهلوی، سید ضیاء الدین طباطبایی به روایت اسناد ساواک، تهران، وزارت اطلاعات، ۱۳۸۱ش، ص۵-۸.
پدرش سید علی‌آقا یزدی از خطبای مشهور عهد مظفری است که در اواخر سلطنت ناصرالدین شاه به حوزه علمیه نجف رفت. وی در پی درخواست مظفرالدین میرزای ولیعهد از میرزای شیرازی به منظور اعزام یکی از روحانیون حوزه به منظور زعامت دینی هموطنان به ایران بازگشت. سید علی‌آقا در زمان مشروطه تنها در چارچوب اقدامات مظفری با مشروطه‌خواهان موافق بود، اما بعدها در صف مخالفان مشروطه‌طلبان و همرزم شیخ فضل‌الله نوری قرار گرفت [۳]
ملک‌زاده، مهدی، تاریخ انقلاب مشروطیت، تهران، انتشارات علمی، ۱۳۷۳ش، ج۱، ص۵۶۴.
و حتی در دوران استبداد صغیر به ساری نیز تبعید شد. [۴]
معتضد، خسرو، نجفقلی پسیان، معماران عصر پهلوی، تهران، انتشارات ثالث و آتیه، ۱۳۷۹ش، ۲۶۰.
مادرش نیز دختری شیرازی بود که پدرش در سفری به شیراز با وی ازدواج کرد و سید ضیاء نیز نخستین فرزند وی بود. [۵]
عاقلی، باقر، شرح حال رجال سیاسی و نظامی معاصر ایران، تهران، نشر گفتار و علم، ۱۳۸۰ش، ج۲، ص۹۵۹ـ۹۶۱.
[۶]
مرکز بررسی اسناد تاریخی، رجال عصر پهلوی، سید ضیاء الدین طباطبایی به روایت اسناد ساواک، تهران، وزارت اطلاعات، ۱۳۸۱ش، ص۵-۸.
۲ - ماهیت سیاسی سید ضیاءدرباره ماهیت سیاسی سید ضیاء دو نظر متضاد وجود دارد. عده‌ای او را مظهر بیگانه‌پرستی در راستای منافع انگلستان می‌دانند که در مواقع لزوم از او به عنوان یک مهره بیشترین استفاده را می‌برد. به عنوان نمونه در زمان عقد قرارداد ۱۹۱۹م در کابینه وثوق‌الدوله که انگلستان را شریک مسائل مالی و نظامی ایران کرد و استقلال مملکت را دچار خدشه نمود، وی یکی از حامیان این قرارداد بود و آن را رستاخیز نو ایران خواند و این دقیقاً برخلاف موضع‌گیری‌اش دوران وزارتش بود که آن را هماهنگ با سیاست انگلستان می‌دانند. برخی دیگر او را به عنوان فردی انقلابی و آزادیخواه که هر چند ممکن است، دارای اشتباهاتی باشد، می‌ستایند. [۷]
بهار، محمدتقی (ملک الشعرای بهار)، تاریخ مختصر احزاب سیاسی ایران، تهران، شرکت سهامی کتابهای جیبی با همکاری مؤسسه انتشارات امیرکبیر، ۱۳۸۶ش، چاپ سوم، ج۱، ص۹۴.
[۸]
بهار، محمدتقی (ملک الشعرای بهار)، تاریخ مختصر احزاب سیاسی ایران، تهران، شرکت سهامی کتابهای جیبی با همکاری مؤسسه انتشارات امیرکبیر، ۱۳۸۶ش، چاپ سوم، ج۱، ص۹۵.
[۹]
کیانوری، نورالدین، خاطرات نورالدین کیانوری، تهران، اطلاعات، ۱۳۷۱، ص۹۱.
[۱۰]
کیانوری، نورالدین، خاطرات نورالدین کیانوری، تهران، اطلاعات، ۱۳۷۱، ص۹۲.
[۱۱]
مکی، حسین، تاریخ بیست ساله ایران، تهران، علمی، چاپ اول، ۱۳۷۴ش، ج۱، ص۳۷۵.
[۱۲]
مکی، حسین، تاریخ بیست ساله ایران، تهران، علمی، چاپ اول، ۱۳۷۴ش، ج۱، ص۳۷۸.
۳ - تحصیلاتسید ضیاء که در حدود یک سالگی همراه با والدین خود به تبریز برده شد. تحصیلات مقدماتی خود را توسط معلمین خصوصی در منزل فراگرفت. سپس با ورود به مدرسه ثریای تبریز علاوه بر دروس جدید زبان روسی را نیز فراگرفت. پس از آن به شیراز رفته، علاوه بر تحصیلات مذهبی به فراگیری زبان‌های فرانسه و انگلیسی نیز پرداخت. [۱۳]
تبریزی شیرازی، محمدرضا، زندگانی سیاسی اجتماعی سید ضیاء الدین طباطبایی، تهران، مؤسسه مطالعات تاریخ معاصر ایران، ۱۳۷۹ش، ص۱۴.
[۱۴]
عاقلی، باقر، شرح حال رجال سیاسی و نظامی معاصر ایران، تهران، نشر گفتار و علم، ۱۳۸۰ش، ج۲، ص۹۵۹ـ۹۶۱.
[۱۵]
مرکز بررسی اسناد تاریخی، رجال عصر پهلوی، سید ضیاء الدین طباطبایی به روایت اسناد ساواک، تهران، وزارت اطلاعات، ۱۳۸۱ش، ص۵-۸.
۴ - از نوجوانی تا کودتای ۱۲۹۹شسید ضیاء از دوران بلوغ تعارضاتی در رفتار وی دیده می‌شد. او گاه هیات و شکل ظاهری خویش را تغییر می‌داد، لباس روحانی را از تن بدر می‌کرد و با کت و شلوار و پاپیون و کلاه در ملا عام حاضر می‌شد و به تفریحاتی چون موسیقی، شکار و... می‌پرداخت. [۱۶]
تبریزی شیرازی، محمدرضا، زندگانی سیاسی اجتماعی سید ضیاء الدین طباطبایی، تهران، مؤسسه مطالعات تاریخ معاصر ایران، ۱۳۷۹ش، ص۱۴.
در پانزده سالگی همزمان با مشروطه‌خواهی مردم، به شیراز رفت و فعالیت سیاسی خود را با حمایت از مشروطه با روزنامه‌نگاری آغاز نمود که البته هر چند یکبار به علت توقیف، به تاسیس روزنامه‌ای دیگر اقدام نمود. [۱۷]
عاقلی، باقر، شرح حال رجال سیاسی و نظامی معاصر ایران، تهران، نشر گفتار و علم، ۱۳۸۰ش، ج۲، ص۹۵۹ـ۹۶۱.
[۱۸]
مرکز بررسی اسناد تاریخی، رجال عصر پهلوی، سید ضیاء الدین طباطبایی به روایت اسناد ساواک، تهران، وزارت اطلاعات، ۱۳۸۱ش، ص۵-۸.
وی در سن ۱۷ سالگی با همکاری دایی خود در اسفند ۱۲۸۵ش نشریات "اسلام" و کمی بعد "ندای اسلام" را در شیراز منتشر کرد و به حمایت از مشروطه پرداخت. با توقیف نشریه، سید ضیاء که جان خود را در خطر می‌دید، با تغییر لباس به همراه هیات تحریریه خود به تهران آمد. وی که در مشروطه کمتر به جنبه‌های "مشروعه" آن توجه داشت، در هجرت بزرگ علما و تجار به شهر قم در مرداد ۱۲۸۵ش خود را در صف آنان قرار داد.۵ - بمبگذاریدیگر اقدام وی بمب‌گذاری توسط یکی از عواملش در مغازه حاج محمد اسماعیل نماینده دوره اول مجلس و هوادار محمدعلی شاه بود که انفجار بمب کشته شدن بمب‌گذار را در پی داشت و منجر به فرار وی شد. او با پناهندگی به سفارت بلژیک راهی خارج گردید. [۱۹]
مرکز بررسی اسناد تاریخی، رجال عصر پهلوی، سید ضیاء الدین طباطبایی به روایت اسناد ساواک، تهران، وزارت اطلاعات، ۱۳۸۱ش، ص۶.
۶ - فرار سید ضیاءهمچنین بار دیگر که به علت بمب‌گذاری در منزل "شعاع السلطنه" برادر محمدعلی شاه تحت تعقیب قرار گرفته بود، به سفارت انگلیس و سپس عثمانی پناهنده شد که مورد قبول واقع نشد. سرانجام پس از شش ماه پناهندگی در سفارت اتریش با صدور فرمان عفو عمومی محمدعلی شاه از سفارت خارج شد و به همکاری با مشروطه‌خواهان تهران در تیرماه ۱۲۸۸ش پرداخت. [۲۰]
تبریزی شیرازی، محمدرضا، زندگانی سیاسی اجتماعی سید ضیاء الدین طباطبایی، تهران، مؤسسه مطالعات تاریخ معاصر ایران، ۱۳۷۹ش، ص۱۹.
[۲۱]
تبریزی شیرازی، محمدرضا، زندگانی سیاسی اجتماعی سید ضیاء الدین طباطبایی، تهران، مؤسسه مطالعات تاریخ معاصر ایران، ۱۳۷۹ش، ص۲۰.
۷ - انتشار نشریهوی از مهر ۱۲۸۸ش به انتشار نشریه "ندای اسلام" دست زد. نشریه "شرق" هم که هزینه آن توسط زرتشتیان و ارامنه تامین می‌شد، به دلیل اهانت به مجلس دوم توقیف شد. [۲۲]
عاقلی، باقر، شرح حال رجال سیاسی و نظامی معاصر ایران، تهران، نشر گفتار و علم، ۱۳۸۰ش، ج۲، ص۹۶۱.
روزنامه برق نیز که پس از آن انتشار یافت با دلایلی مشابه توقیف شد و سید ضیاء که به زندان محکوم شده بود، با تلاش عده‌ای از مشروطه‌خواهان آزاد شد و به خارج از کشور رفت. او دو سال در فرانسه و انگلیس مانده، به تحصیل زبان انگلیسی و فرانسه ادامه داد. این در حالی است که هزینه تحصیلات وی توسط «اتحادیه دوستی ایران و فرانسه» تامین می‌شد. [۲۳]
تبریزی شیرازی، محمدرضا، زندگانی سیاسی اجتماعی سید ضیاء الدین طباطبایی، تهران، مؤسسه مطالعات تاریخ معاصر ایران، ۱۳۷۹ش، ص۱۵.
۸ - ورود به ایراندر همین دوران که وی در خارج به سر می‌برد، با شرکت در جشن تاجگذاری ژرژ پنجم، به عنوان نماینده مطبوعات ایران از سوی دیپلمات‌های انگلیسی به عنوان مشاور، رایزن فرهنگی و سیاسی مورد توجه واقع شد. [۲۴]
پیر دیگار، ژان، برنارد هورکاد، یان ریشارد، ایران در قرن بیستم، ترجمه عبدالرضا هوشنگ مهدوی، تهران، البرز، ۱۳۷۸ش، ص۹۹.
[۲۵]
مرکز بررسی اسناد تاریخی، رجال عصر پهلوی، سید ضیاء الدین طباطبایی به روایت اسناد ساواک، تهران، وزارت اطلاعات، ۱۳۸۱ش، ص۸.
سرانجام سید ضیاء در آستانه اولتیماتوم روس و انگلیس وارد ایران شد و پس از مدتی روزنامه "رعد" را با کمک مالی سفارت انگلیس منتشر کرد که ابتدا حامی روس‌ها و سپس مدافع انگلستان شد. یکی از عوامل این تغییر موضع را در کمک‌های مالی سفارت انگلیس به این روزنامه می‌توان یافت. [۲۶]
نجمی، ناصر، از سید ضیاء تا بازرگان، تهران، گلشائی، ۱۳۷۰ش، ج۱، ص۸.
[۲۷]
پیر دیگار، ژان، برنارد هورکاد، یان ریشارد، ایران در قرن بیستم، ترجمه عبدالرضا هوشنگ مهدوی، تهران، البرز، ۱۳۷۸ش، ص۹۹.
[۲۸]
مرکز بررسی اسناد تاریخی، رجال عصر پهلوی، سید ضیاء الدین طباطبایی به روایت اسناد ساواک، تهران، وزارت اطلاعات، ۱۳۸۱ش، ص۸.
۹ - اعزام به منطقه قفقازسید ضیاء در سال ۱۲۹۶ش جهت ارسال مشاهدات خود از آثار انقلاب بلشویکی روسیه به وزارت خارجه ایران، به این کشور سفر نمود، اما پس از هرج و مرج‌های ناشی از انقلاب اکتبر ۱۹۱۷م به ایران بازگشت. [۲۹]
عاقلی، باقر، شرح حال رجال سیاسی و نظامی معاصر ایران، تهران، نشر گفتار و علم، ۱۳۸۰ش، ج۲، ص۹۶۱.
وی که از حامیان وثوق‌الدوله و پیمان ۱۹۱۹م که مخالفان بسیاری داشت، بود. [۳۰]
ملیکف، ا. س، استقرار دیکتاتوری رضاخان، ترجمه سیروس ایزدی، تهران، کتابهای جیبی، ۱۳۵۸ش، ص۳۰ (زیرنویس).
[۳۱]
نجمی، ناصر، از سید ضیاء تا بازرگان، تهران، گلشائی، ۱۳۷۰ش، ج۱، ص۸.
[۳۲]
جامی (پژوهش گروهی)، گذشته، چراغ راه آینده: تاریخ ایران در فاصله دو کودتا، تهران، نیلوفر، ۱۳۷۱ش، ص۴۹.
[۳۳]
تبریزی شیرازی، محمدرضا، زندگانی سیاسی اجتماعی سید ضیاء الدین طباطبایی، تهران، مؤسسه مطالعات تاریخ معاصر ایران، ۱۳۷۹ش، ص۳۲
[۳۴]
مرکز بررسی اسناد تاریخی، رجال عصر پهلوی، سید ضیاء الدین طباطبایی به روایت اسناد ساواک، تهران، وزارت اطلاعات، ۱۳۸۱ش، ص۱۳.
سید ضیاء در اواخر سال ۱۲۹۸ش به منظور برقراری روابط با دولت‌های تازه استقلال یافته آذربایجان، گرجستان و ارمنستان در راس یک هیات عازم منطقه قفقاز شد. [۳۵]
فردوست، حسین، ظهور و سقوط سلطنت پهلوی، تهران، اطلاعات، ۱۳۷۳، ج۲، ص۷۷.
[۳۶]
مرکز بررسی اسناد تاریخی، رجال عصر پهلوی، سید ضیاء الدین طباطبایی به روایت اسناد ساواک، تهران، وزارت اطلاعات، ۱۳۸۱ش، ص۱۱.
۱۰ - دولت کودتاارتباط سید ضیاء با وثوق‌الدوله و خصوصیات وی که توجه انگلیسی‌ها را به وی جلب کرده بود، باعث شد او به "کمیته آهن" که به کوشش سازمان جاسوسی انگلیس جهت حفظ منافع انگلیس در ایران و انجام کودتا تشکیل شده بود، راه یابد. وی در راس این سازمان سری که متشکل از رجال مختلف ایرانی و انگلیسی بود، قرار گرفت و رابط جلسات آن با وزیر مختار انگلیس و دیگر عوامل اطلاعاتی انگلیس در تهران بود. [۳۷]
تبریزی شیرازی، محمدرضا، زندگانی سیاسی اجتماعی سید ضیاء الدین طباطبایی، تهران، مؤسسه مطالعات تاریخ معاصر ایران، ۱۳۷۹ش، ص۳۳.
[۳۸]
فردوست، حسین، ظهور و سقوط سلطنت پهلوی، تهران، اطلاعات، ۱۳۷۳، ج۲، ص۴۸.
[۳۹]
فردوست، حسین، ظهور و سقوط سلطنت پهلوی، تهران، اطلاعات، ۱۳۷۳، ج۲، ص۴۹.
[۴۰]
فردوست، حسین، ظهور و سقوط سلطنت پهلوی، تهران، اطلاعات، ۱۳۷۳، ج۲، ص۷۷.
با فراهم شدن شرایط، انگلستان با انتخاب سید ضیاء به عنوان چهره سیاسی و رضاخان به عنوان چهره نظامی، کودتای خود در ایران را عملی ساخت. [۴۱]
زاوش، ح. م، نقش فراماسونها در رویدادهای تاریخی و اجتماعی ایران، تهران، آینده، ۱۳۶۱ش، ج۲، ص۱۷۰-۱۷۱.
[۴۲]
مدنی، سید جلال الدین، تاریخ سیاسی معاصر ایران، جاول، قم، دفتر انتشارات اسلامی وابسته به جامعه مدرسین حوزه علمیه قم، ۱۳۶۱ش، ص۹۸.
[۴۳]
مهرداد، محمود، فرهنگ جدید سیاسی، تهران، هفته، ۱۳۶۳ش، ص۲۵۹.
[۴۴]
عاقلی، باقر، روزشمار تاریخ ایران از مشروطه تا انقلاب اسلامی، تهران، گفتار، ۱۳۷۴ش، ج۱، ص۱۴۳.
بدین صورت که با عزل فرمانده روسی قزاق‌ها توسط احمد شاه، مشیرالدوله استعفا کرد و ریاست قزاق‌ها را انگلیسی‌ها بر عهده گرفته و فرماندهی آن را بر عهده رضاخان گذاردند. طبق برنامه قبلی با همکاری رضاخان و سید ضیاء، نیروهای قزاق از قزوین به تهران آمده و کودتای سوم اسفند ۱۲۹۹ش شکل می‌گیرد. در ستاد مشترک «ضیاء ـ رضا» حکم دستگیری ۶۰ نفر از افراد با گرایش‌های مختلف، از جمله سید حسن مدرس تا صارم‌الدوله صادر می‌شود. روز چهارم کودتا، رضاخان با لقب سردار سپه، ریاست قزاق و سید ضیاء نیز حکم نخست وزیری خود را از احمدشاه قاجار دریافت می‌کنند. [۴۵]
نجمی، ناصر، از سید ضیاء تا بازرگان، تهران، گلشائی، ۱۳۷۰ش، ج۱، ص۳۰.
[۴۶]
عاقلی، باقر، روزشمار تاریخ ایران از مشروطه تا انقلاب اسلامی، تهران، گفتار، ۱۳۷۴ش، ج۱، ص۲۶۰.
۱۱ - تشکیل و سقوط کابینه سید ضیاءسید ضیاء پس از تشکیل کابینه خود در اسفند ۱۲۹۹ش با اقداماتی، همچون لغو قرارداد ۱۹۱۹م که خود از طرفداران آن بود، سعی نمود مقبولیتی در بین مردم برای خود کسب نماید، هر چند که اقدامات و اسناد موجود بیانگر ارتباط مستقیم وی با انگلیس در جهت تامین غیر علنی و غیر مستقیم منافع آنان بوده است. وی که رضاخان را وزیر جنگ دولت خود کرده بود، سرانجام پس از حدود نود روز فعالیت در ۴ خرداد ۱۳۰۰ش سقوط کرد. [۴۷]
عاقلی، باقر، روزشمار تاریخ ایران از مشروطه تا انقلاب اسلامی، تهران، گفتار، ۱۳۷۴ش، ج۱، ص۱۵۴.
۱۲ - کابینه سیاهکابینه او به عنوان یک دولت انقلابی، اصلاحات اقتصادی، فرهنگی، لغو قرارداد ۱۹۱۹م. و تشکیل ارتشی نیرومند را در راس برنامه‌های خود قرار داد. اما به علت دستگیری بسیاری از مخالفان، کابینه وی، به کابینه سیاه، شهرت یافت. درباره علل سقوط دولت وی دلایلی قطعی نمی‌توان ارائه داد، اما جنگ قدرت بین رضاخان و سید ضیاء و ترجیح رضاخان توسط انگلستان به دلیل نوع عملکرد آنها از جمله دلایلی است که توسط عده‌ای از صاحب‌نظران بیان گردیده است. [۴۸]
مدنی، سید جلال الدین، تاریخ سیاسی معاصر ایران، جاول، قم، دفتر انتشارات اسلامی وابسته به جامعه مدرسین حوزه علمیه قم، ۱۳۶۱ش، ص۹۹.
[۴۹]
مدنی، سید جلال الدین، تاریخ سیاسی معاصر ایران، جاول، قم، دفتر انتشارات اسلامی وابسته به جامعه مدرسین حوزه علمیه قم، ۱۳۶۱ش، ص۱۰۰.
برخی دیگر، دلایل سقوط کابینه وی را نداشتن حزب و جمعیت، نداشتن سابقه ملی، سوء انتخاب اشخاص و حبس نمودن و زنده گذاشتن افراد مشهور و رنجانیدن رضاخان و نیز نارضایتی انگلستان از برخی اقدامات وی، همچون برقراری ارتباط با روسیه ذکر نموده‌اند. [۵۰]
بهار، محمدتقی (ملک الشعرای بهار)، تاریخ مختصر احزاب سیاسی ایران، تهران، شرکت سهامی کتابهای جیبی با همکاری مؤسسه انتشارات امیرکبیر، ۱۳۸۶ش، چاپ سوم، ج۱، ص۱۰۰.
[۵۱]
بهار، محمدتقی (ملک الشعرای بهار)، تاریخ مختصر احزاب سیاسی ایران، تهران، شرکت سهامی کتابهای جیبی با همکاری مؤسسه انتشارات امیرکبیر، ۱۳۸۶ش، چاپ سوم، ج۱، ص۱۰۱.
۱۳ - سید ضیاءالدین در عصر پهلویسید ضیاءالدین طباطبائی، از شخصیت‌های سیاسی مشهور ایران است که فعالیت‌های خود را از سنین نوجوانی همزمان با مشروطه و در دفاع از آن، با انتشار روزنامه‌های مختلف، همچون "اسلام"، "ندای اسلام"، "شرق"، "برق" و "رعد" آغاز نموده بود. [۵۲]
عاقلی، باقر، شرح حال رجال سیاسی و نظامی معاصر ایران، تهران، نشر گفتار و علم، ۱۳۸۰ش، ج۲، ص۹۵۹ـ۹۶۱.
[۵۳]
مرکز بررسی اسناد تاریخی، رجال عصر پهلوی، سید ضیاء الدین طباطبایی به روایت اسناد ساواک، تهران، وزارت اطلاعات، ۱۳۸۱ش، ص۵-۸.
انگلستان از آنجایی که با شخصیت انگلوفیلی سید ضیاء از زمان حضور وی در خارج از کشور و نیز حمایت او از قرارداد ۱۹۱۹ م. که منافع دولت انگلستان را در پی داشت و نیز دیگر اقدامات وی آشنایی داشت، [۵۴]
ملیکف، ا. س، استقرار دیکتاتوری رضاخان، ترجمه سیروس ایزدی، تهران، کتابهای جیبی، ۱۳۵۸ش، ص۲۹.
[۵۵]
نجمی، ناصر، از سید ضیاء تا بازرگان، تهران، گلشائی، ۱۳۷۰ش، ج۱، ص۸.
[۵۶]
نجمی، ناصر، از سید ضیاء تا بازرگان، تهران، گلشائی، ۱۳۷۰ش، ج۱، ص۴۹.
[۵۷]
تبریزی شیرازی، محمدرضا، زندگانی سیاسی اجتماعی سید ضیاء الدین طباطبایی، تهران، مؤسسه مطالعات تاریخ معاصر ایران، ۱۳۷۹، ص۳۲
[۵۸]
مرکز بررسی اسناد تاریخی، رجال عصر پهلوی، سید ضیاء الدین طباطبایی به روایت اسناد ساواک، تهران، وزارت اطلاعات، ۱۳۸۱ش، ص۱۳.
وی را به عنوان شخصیت سیاسی کودتای ۱۲۹۹ ش، در کنار شخصیت نظامی رضاخان در نظر گرفت. هر چند کابینه مشهور به سیاه وی پس از کودتا، بیش از حدود نود روز دوام نیافت [۵۹]
عاقلی، باقر، روزشمار تاریخ ایران از مشروطه تا انقلاب اسلامی، تهران، گفتار، ۱۳۷۴ش، ج۱، ص۱۵۴.
و عملاً با انتخاب رضاخان از سوی انگلستان که تدارک‌دهنده کودتا به شمار می‌رفت، سلسله قاجار منقرض و سلسله پهلوی تاسیس گردید. [۶۰]
زاوش، ح. م، نقش فراماسونها در رویدادهای تاریخی و اجتماعی ایران، تهران، آینده، ۱۳۶۱ش، ج۲، ص۲۹۱ـ۳۰۰.
[۶۱]
مدنی، سید جلال الدین، تاریخ سیاسی معاصر ایران، جاول، قم، دفتر انتشارات اسلامی وابسته به جامعه مدرسین حوزه علمیه قم، ۱۳۶۱ش، ص۹۸.
[۶۲]
مهرداد، محمود، فرهنگ جدید سیاسی، تهران، هفته، ۱۳۶۳ش، ص۲۵۹.
[۶۳]
عاقلی، باقر، روزشمار تاریخ ایران از مشروطه تا انقلاب اسلامی، تهران، گفتار، ۱۳۷۴ش، ج۱، ص۱۴۳.
۱۴ - سید ضیاء در فلسطینسید ضیاء پس از کنار گذاشته شدن از صحنه سیاست با دریافت مبلغی پول، در حالی که به خارج از ایران تبعید شده بود، ساکن ژنو شد [۶۴]
عاقلی، باقر، روزشمار تاریخ ایران از مشروطه تا انقلاب اسلامی، تهران، گفتار، ۱۳۷۴ش، ج۱، ص۱۵۴.
و در حالی که روزگار را به سختی می‌گذراند، در سال ۱۳۱۰ش به دعوت حاج الامین الحسینی مفتی اعظم فلسطین که جهت برگزاری کنگره‌ای به منظور مقابله با افزایش مهاجرت یهودیان به فلسطین دعوتنامه‌هایی برای بسیاری ار رجال دولتی و غیردولتی جهان و از جمله سید ضیاء ارسال کرده بود، بدین سرزمین رفت. سید ضیاء توانست ریاست کنگره را عهده‌دار شود، لذا پس از دو هفته اقامت جهت ساماندهی امور خود به سوئیس بازگشت و در بهار ۱۳۱۱ش مجدداً به فلسطین بازگشت. در ۸ ماه اقامت خود اقداماتی، همچون تاسیس کمیته‌های ملی کنگره و ایجاد شعب در برخی از کشورهای عربی انجام داد و بار دیگر به اروپا بازگشت. وی مجدداً در سال ۱۳۱۴ش به فلسطین بازگشت و تا سال ۱۳۲۲ش در فلسطین اقامت گزید. وی متهم است که در زمان سکونت در فلسطین به عنوان یک فرد مسلمان در خرید زمین‌های فلسطینیان و فروش آن به یهودیان صهیونیست نقش داشته است [۶۵]
کیانوری، نورالدین، خاطرات نورالدین کیانوری، تهران، اطلاعات، ۱۳۷۱، ص۱۴۲.
[۶۶]
تبریزی شیرازی، محمدرضا، زندگانی سیاسی اجتماعی سید ضیاء الدین طباطبایی، تهران، مؤسسه مطالعات تاریخ معاصر ایران، ۱۳۷۹، ص۲۷۵.
[۶۷]
آذری شهرضایی، رضا، سید ضیاء الدین طباطبایی و فلسطین، تهران، شیرازه، ۱۳۸۱، چاپ اول، ص۲۷.
[۶۸]
مرکز بررسی اسناد تاریخی، رجال عصر پهلوی، سید ضیاء الدین طباطبایی به روایت اسناد ساواک، تهران، وزارت اطلاعات، ۱۳۸۱ش، ص۱۷۲.
۱۵ - سید ضیاء در عصر پهلوی دومپس از وقایع شهریور ۱۳۲۰ش، در پی اشغال ایران و سپس سقوط سلطنت رضاشاه پهلوی، انگلستان که به دلیل سیاست انگلوفیلی سید ضیاء همچنان تمایل داشت، در موقع لزوم از وی استفاده نماید. در هفتم مهر ۱۳۲۲ش با هدایت سازمان‌های انگلیسی به ایران وارد نمود. گفته می‌شود یکی از اهداف انگلستان از به کارگیری مجدد وی در صحنه سیاسی ایران استفاده از نفوذ وی در میان ایلات و شوراندن آنها علیه آلمان‌ها در صورت اشغال ایران طی جنگ جهانی دوم بود. [۶۹]
فردوست، حسین، ظهور و سقوط سلطنت پهلوی، تهران، اطلاعات، ۱۳۷۳، ج۲، ص۳۱.
[۷۰]
فردوست، حسین، ظهور و سقوط سلطنت پهلوی، تهران، اطلاعات، ۱۳۷۳، ج۲، ص۴۸.
[۷۱]
فردوست، حسین، ظهور و سقوط سلطنت پهلوی، تهران، اطلاعات، ۱۳۷۳، ج۲، ص۴۹.
بدین ترتیب دور جدید فعالیت‌های انگلوفیلی سید ضیاء با حضور وی به عنوان نماینده مردم یزد در مجلس چهاردهم که با وجود مخالفت‌ها رای اعتماد را کسب می‌نماید، آغاز گردید. [۷۲]
مرکز بررسی اسناد تاریخی، رجال عصر پهلوی، سید ضیاء الدین طباطبایی به روایت اسناد ساواک، تهران، وزارت اطلاعات، ۱۳۸۱ش، ص۲۸-۳۰.
وی در مقطع نمایندگی مجلس اقدام به چاپ نشریه "کاروان" و سپس روزنامه "رعد" نمود که سیاست آن شدیداً بر ضد اتحاد جماهیر شوروی و حزب توده بود. تاسیس "حزب وطن" و سپس حزب "اراده ملی" در بهمن ۱۳۲۳ش از دیگر اقدامات او بود. ارگان حزب اراده ملی نیز روزنامه "رعد امروز" بود که در سال ۱۳۲۴ش جای خود را به نشریه روستا داد. روزنامه "اراده فارس" در شیراز نیز زیر نظر حزب اراده ملی منتشر می‌شد. تشکیل "اتحاد جراید ملی" واپسین اقدام سید ضیاء بود که شامل روزنامه‌هایی چون وظیفه، کاروان، کانون، حور، کشور و اقدام، بودند. [۷۳]
تبریزی شیرازی، محمدرضا، زندگانی سیاسی اجتماعی سید ضیاء الدین طباطبایی، تهران، مؤسسه مطالعات تاریخ معاصر ایران، ۱۳۷۹، ص۳۹۷.
[۷۴]
تبریزی شیرازی، محمدرضا، زندگانی سیاسی اجتماعی سید ضیاء الدین طباطبایی، تهران، مؤسسه مطالعات تاریخ معاصر ایران، ۱۳۷۹، ص۳۹۷.
[۷۵]
عاقلی، باقر، شرح حال رجال سیاسی و نظامی معاصر ایران، تهران، نشر گفتار و علم، ۱۳۸۰ش، ج۲، ص۹۶۳ـ۹۶۶.
۱۵.۱ - بازداشت سید ضیاءبازداشت سید ضیاء پس از پایان دوره چهاردهم مجلس در اسفند ۱۳۲۴ش به بهانه‌های «اقدام علیه امنیت عمومی کشور" و «حیف و میل اعانات مربوط به زلزله‌زدگان گرگان» توسط قوام‌السلطنه که به تازگی از روسیه بازگشته بود، [۷۶]
معتضد، خسرو، نجفقلی پسیان، معماران عصر پهلوی، تهران، ثالت و آتیه، ۱۳۷۹ش، ص۲۶۶.
موقتاً او را از صحنه سیاسی کشور خارج ساخت. اما واقعیت امر مخالفت‌های وی با دولت روس و حزب توده بود، چرا که احمد قوام پس از نخست‌وزیری به دنبال بحران آذربایجان عده‌ای از عوامل مشهور انگلیسی را دستگیر و زندانی ساخت. [۷۷]
عاقلی، باقر، شرح حال رجال سیاسی و نظامی معاصر ایران، تهران، نشر گفتار و علم، ۱۳۸۰ش، ج۲، ص۹۶۵.
هرچند پس از مدتی در ۲۷ اسفند ۱۳۲۵ به دلیل کسالت از زندان آزاد شد. [۷۸]
مرکز بررسی اسناد تاریخی، رجال عصر پهلوی، سید ضیاء الدین طباطبایی به روایت اسناد ساواک، تهران، وزارت اطلاعات، ۱۳۸۱ش، ص۳۰.
همچنین گزارش‌هایی نیز از سازش بین این دو نفر به منظور جلب نظر انگلیس در سال ۱۳۲۷ش ارائه شده است. [۷۹]
مرکز بررسی اسناد تاریخی، رجال عصر پهلوی، سید ضیاء الدین طباطبایی به روایت اسناد ساواک، تهران، وزارت اطلاعات، ۱۳۸۱ش، ص۲۸-۳۰.
۱۵.۲ - سید ضیاء بدنبال نخست وزیریسید ضیاء به دنبال ترور رزم‌آرا توسط خلیل طهماسبی در ۱۶ اسفند ۱۳۲۹ش، با جلب نظر شاه و انگلستان زمینه را برای نخست‌وزیری خود فراهم می‌دید، اما به دلیل مخالفت نمایندگان مجلس و نیز افکار عمومی نسبت به وی به دلیل سیاست‌های انگلوفیلی او فراهم نشد. سید ضیاء که همچنان صحنه را برای حضور خود فراهم می‌دید، تلاش مجدد خود را برای کسب مقام نخست‌وزیری آغاز نمود. پس از تصویب نهایی طرح ملی شدن صنعت نفت در مجلس ملی و مجلس سنا در ۲۹ اسفند ۱۳۲۹ش [۸۰]
عاقلی، باقر، شرح حال رجال سیاسی و نظامی معاصر ایران، تهران، نشر گفتار و علم، ۱۳۸۰ش، ج۳، ص۱۴۷۰.
که علاء، نخست‌وزیر وقت در مقابل اوضاع متشنج دوام نیاورده بود، دربار پهلوی دوم و انگلستان در صدد بودند برای پیشبرد اهداف خود و به شکست کشاندن طرح ملی شدن صنعت نفت، سید ضیاءالدین طباطبایی را بر مسند نخست‌وزیری بنشانند، اما از سوی دیگر دکتر مصدق که مجلس او را به عنوان نخست‌وزیر پیشنهاد داده بود، برخلاف دفعات پیشین، بدون هیچ‌گونه شرطی، نخست‌وزیری را پذیرفت و طرح دربار و انگلستان که هرگز گمان نمی‌کردند مصدق پست نخست‌وزیری را در این شرایط حساس بپذیرد، با شکست مواجه شد. [۸۱]
مصدق، محمد، خاطرات و تالمات مصدق، تهران، علمی، ۱۳۶۵، چاپ چهارم، ص۱۷۷-۱۷۹.
[۸۲]
عاقلی، باقر، شرح حال رجال سیاسی و نظامی معاصر ایران، تهران، نشر گفتار و علم، ۱۳۸۰ش، ج۳، ص۱۴۷۱.
وی در سال ۱۳۴۰ش نیز تلاش‌های فراوانی برای ساقط کردن دکتر علی امینی به عمل آورد که به موفقیتی دست نیافت. [۸۳]
مرکز بررسی اسناد تاریخی، رجال عصر پهلوی، سید ضیاء الدین طباطبایی به روایت اسناد ساواک، تهران، وزارت اطلاعات، ۱۳۸۱ش، ص۱۸۰.
۱۶ - سیاست پنهانی سید ضیاءسید ضیاء که پس از آزادی از زندان در ائتلاف با دیگر احزاب و دستجات سیاسی از جمله حزب توده که خود از مخالفین آنها به شمار می‌رفت، به علت مخالفت نمایندگان مجلس و افکار عمومی نتوانست به طور رسمی منصبی به دست آورد. موضع سیاسی خود را از مداخله مستقیم به سیاست پنهانی تغییر داد. او تا پایان عمر ارتباط خویش را با دربار و سیاست حفظ نمود. سید ضیاء پس از تغییر روش سیاسی خود در مزرعه بزرگ خود در بوئین زهرای قزوین و سعادت آباد تهران به کشاورزی و دامداری مشغول گردید، اما همواره منزل وی محل تجمع مقامات کشوری و وابستگان سیاسی و مطبوعاتی خارجی بود. هر هفته نیز به حضور شاه رفته، به وی مشاوره می‌داد. [۸۴]
مرکز بررسی اسناد تاریخی، رجال عصر پهلوی، سید ضیاء الدین طباطبایی به روایت اسناد ساواک، تهران، وزارت اطلاعات، ۱۳۸۱ش، ص۲۸.
[۸۵]
مرکز بررسی اسناد تاریخی، رجال عصر پهلوی، سید ضیاء الدین طباطبایی به روایت اسناد ساواک، تهران، وزارت اطلاعات، ۱۳۸۱ش، ص۳۴۸.
۱۷ - ازدواج و وفات سید ضیاءسید ضیاء که گفته می‌شود در سال‌های پایانی عمر خود در روستای خود، الله‌آباد قزوین با یکی از زنان محلی ازدواج کرده و از وی صاحب دو فرزند پسر و یک دختر شده بود، [۸۶]
نجمی، ناصر، از سید ضیاء تا بازرگان، تهران، گلشائی، ۱۳۷۰ش، ج۱، ص۵۶.
[۸۷]
عاقلی، باقر، شرح حال رجال سیاسی و نظامی معاصر ایران، تهران، نشر گفتار و علم، ۱۳۸۰ش، ج۲، ص۹۶۷.
سرانجام در اسفند ماه ۱۳۴۸ش در سن حدود ۸۰ سالگی فوت نموده و در شاه عبدالعظیم حسنی شهر ری دفن گردید. [۸۸]
عاقلی، باقر، شرح حال رجال سیاسی و نظامی معاصر ایران، تهران، نشر گفتار و علم، ۱۳۸۰ش، ج۲، ص۹۶۵.
[۸۹]
عاقلی، باقر، شرح حال رجال سیاسی و نظامی معاصر ایران، تهران، نشر گفتار و علم، ۱۳۸۰ش، ج۲، ص۹۶۷.
[۹۰]
مرکز بررسی اسناد تاریخی، رجال عصر پهلوی، سید ضیاء الدین طباطبایی به روایت اسناد ساواک، تهران، وزارت اطلاعات، ۱۳۸۱ش، ص۳۲
۱۸ - پانویس
۱۹ - منبعسایت پژوهه، برگرفته از مقاله «سید ضیاءالدین طباطبایی»، تاریخ بازیابی ۱۳۹۵/۱۰/۰۴. رده‌های این صفحه : تاریخ ایران | تراجم | درگذشتگان سده 14 (قمری) | رجال سیاسی عصر پهلوی | رجال سیاسی عصر قاجار | کودتای 1299 | مشروطه خواهان | مقالات پژوهه | نخست وزیران عصر قاجار
|